Οικισμός Κουμουστάς

Δυτικά από το Ξηροκάμπι, στο φαράγγι Ανακώλου, δεσπόζει ο Μεσαιωνικός οικισμός της Κουμουστάς με τα ακέραια παραδοσιακά, πετρόκτιστα κτίσματα του 16^ου-18^ου αιώνα, τις μαρμάρινες βρύσες και τις πέντε Βυζαντινές εκκλησίες, (Άγιος Κωνσταντίνος, Προφήτης Ηλίας, Παναϊτσα, Άγιος Παντελεήμων, Άγιος Δημήτριος).

Ο οικισμός είναι κτισμένος σε υψόμετρο 750 μέτρων και καλύπτει, συνολικά, μία έκταση 95 στρεμμάτων. Γνώρισε την μεγάλη του ακμή στα χρόνια του Βυζαντίου. Κάποια στιγμή, μάλιστα, είχε 2000 κατοίκους. Άρχισε να εγκαταλείπεται μετά την πτώση του Μυστρά και τελικά ερήμωσε εντελώς λίγο πριν το τέλος του Εμφυλίου. Το σχολείο λειτούργησε για τελευταία φορά το 1958-1959, το οποίο κατασκευάστηκε με εισφορές των κατοίκων και τη στήριξη της Μονής Γόλας κατά την ύστερη Οθωμανική περίοδο.

Οικιστικά ίχνη της πρώτης κατοίκησης της Κουμουστάς είναι ο μικρός Βυζαντινός ναός της Παναγίας, (Εισόδια της Θεοτόκου), με τοιχογραφίες του ύστερου 13^ου και αρχές του 14^ου αιώνα. Σήμερα, ο οικισμός έχει, μόλις δύο κατοίκους, τον κύριο και την κυρία Καραπαπά.

Κατά τον 15^ο αιώνα, η Κουμουστά αποτελούσε οικισμό με τρία περιβάλλοντα μικρά οχυρά, ένα στην είσοδο του φαραγγιού από την πεδιάδα, (στο Ξηροκάμπι), ένα στην κοίτη του και ένα στον οικισμό. Με αυτό το όνομα αναφέρεται ο οικισμός κατά την διάρκεια του Α’ Βενετοτουρκικού Πολέμου το 1463-1479.

Τα περισσότερα κτίσματα του οικισμού ακολουθούν το Πελοποννησιακό ιδίωμα των Βυζαντινών-Βαλκανικών διώροφων κτιρίων. Οι όροφοι ήταν μοιρασμένοι σε δύο δωμάτια, τη «σάλα» και το «χειμωνιάτικο» με χώρισμα από ξύλινες σανίδες, ενώ το ισόγειο ήταν, κατά κανόνα, μονόχωρο. Επίσης, στον χώρο της αυλής υπάρχουν λιθόκτιστοι θολωτοί φούρνοι. Το παλαιό νεκροταφείο βρισκόταν στη Ρούγα, κοντά στον Άγιο Κωνσταντίνο, ενώ το νεότερο βρίσκεται στον Προφήτη Ηλία.

Στα τέλη του 17^ου αιώνα, η Κουμουστά είχε εξελιχθεί σε μεγάλο οικιστικό κέντρο με 150 εστίες και περισσότερους από 600 κατοίκους. Κατά την περίοδο 1715-1821, στη Δεύτερη Τουρκοκρατία, η Κουμουστά ανήκε στον Καζά του Μυστρά, (Mazestra). Το 1719, επιδημία πανώλης αποδεκάτισε τον πληθυσμό και το 1729 έγινε μεγάλος σεισμός με πολλές καταστροφές κτιρίων. Ο σεισμός αυτός, μάλιστα, προκάλεσε και την κατάρρευση του τρούλου του ναού του Αγίου Κωνσταντίνου. Κατά την περίοδο των Ορλωφικών, στα τέλη του 18^ου αιώνα, η Κουμουστά πυρπολήθηκε, ως αντίποινα για την συμμετοχή των κατοίκων στην εξέγερση, ενώ κατά την διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης, οι Κουμουστιώτες συμμετείχαν στις μάχες της Πελοποννήσου.