Παυσανίας – Στρατηγός
Ο Παυσανίας γεννήθηκε το 515 π.Χ. ή το 510 π.Χ., στη Σπάρτη. Ανήκε στο βασιλικό γένος των Αγιαδών, καθώς ήταν γιος του Κλεόμβροτου (γιου του βασιλιά Αναξανδρίδα Β’). Ήταν επίσης ανιψιός του βασιλιά Κλεομένη Α’ και του βασιλιά Λεωνίδα Α’ (του γνωστού ήρωα των Θερμοπυλών).
Ήταν ο στρατηγός των Σπαρτιατών (Λακεδαιμονίων) που έμεινε γνωστός στην ιστορία ως ο αρχηγός των ελληνικών δυνάμεων που αντιμετώπισαν και συνέτριψαν τους Πέρσες στη γνωστή μάχη των Πλαταιών, το 479 π.Χ. Την αρχηγία του στρατού ανέλαβαν ο ίδιος ο Παυσανίας και ο πρώτος ξάδελφος του Ευρυάναξ, οι οποίοι οδήγησαν 5000 Σπαρτιάτες απέναντι στους Πέρσες. Ο Ηρόδοτος γράφει, «ο Παυσανίας, γιος του Κλεόμβροτου και εγγονός του Αναξανδρίδα πέτυχε την πιο ένδοξη νίκη από όλες όσες γνωρίζουμε μέχρι σήμερα». Αμέσως μετά, ο Παυσανίας ανέλαβε μία άλλη σημαντική αποστολή, να απελευθερώσει τις ελληνικές πόλεις που βρίσκονταν υπό την Περσική κυριαρχία. Στο πλαίσιο της αποστολής του αυτής κατέλαβε το Βυζάντιο και το απελευθέρωσε, το 478 π.Χ. Στη συνέχεια, έπλευσε σε διάφορα νησιά του Αιγαίου, που επίσης απελευθέρωσε, και κατέληξε στην Κύπρο (477 π.Χ.) της οποίας απελευθέρωσε το μεγαλύτερο μέρος.
Επηρεασμένος από την ανατολική χλιδή και τον πλούτο που απέκτησε, ο Παυσανίας προκάλεσε πολλές αντιδράσεις, καθώς και υποψίες ότι βρισκόταν σε μυστικές διαπραγματεύσεις με τον βασιλιά των Περσών, με στόχο προδοτικές πράξεις για προσωπικά οφέλη. Μάλιστα, ο Θουκυδίδης και ο Πλούταρχος γράφουν ότι οι Αθηναίοι και πολλοί σύμμαχοί τους μισούσαν τον Παυσανία λόγω του αυταρχισμού, του εγωισμού και της μεγάλης εξουσίας του. Αυτό φαίνεται και από το γεγονός ότι στον Τύμβο στις Παλταιές έγραψε αρχικά μόνο το δικό του όνομα.
Το 478 π.Χ., ο Παυσανίας ανεκλήθη στη Σπάρτη όπου έγινε δίκη στην οποία όμως απαλλάχθηκε από τις κατηγορίες. Στη συνέχεια επανήλθε στο Βυζάντιο όπου συνέχισε τις επαφές του με τους Πέρσες. Ανεκλήθη στη Σπάρτη για δεύτερη φορά, όπου και αντελήφθη την δύσκολη θέση στην οποία βρισκόταν. Διατυπώθηκαν κατηγορίες ότι υποκινούσε εξέγερση των ειλωτών και ότι προσπάθησε να παραδώσει την Ελλάδα στους Πέρσες. Έτσι, κατέφυγε ως ικέτης στο ναό της Χαλκιοίκου Αθηνάς, πολιούχου της Σπάρτης στον οποίο απαγορευόταν η δολοφονία. Οι Σπαρτιάτες (με επικεφαλής την ίδια τη μητέρα του, Θεανώ) έκτισαν και σφράγισαν τις πύλες του ναού, ενώ αφαίρεσαν τη στέγη, καταδικάζοντας τον Παυσανία σε βέβαιο θάνατο από πείνα και δίψα. Όταν πλησίαζε ο θάνατός του (το 467 π.Χ.) άνοιξαν τον ναό και τον έσυραν έξω για να μην τον μολύνει πεθαίνοντας μέσα σε αυτόν. Το σώμα του παραδόθηκε στη βασιλική οικογένεια για ταφή, η Πυθία όμως είπε στους Σπαρτιάτες ότι η θεά Αθηνά ήταν εξοργισμένη μαζί τους επειδή παραβίασαν το ιερό της. Τότε οι Έφοροι ανήγειραν δύο αγάλματα του Παυσανία μέσα στο ναό για να την εξευμενίσουν.
Πολλοί είναι οι ερευνητές που μέχρι σήμερα προσπαθούν να καταλάβουν τους λόγους μεταστροφής του Παυσανία, αν όντως πρόδωσε τη Σπάρτη και μήδισε. Αρκετοί είναι αυτοί που υποστηρίζουν ότι όλες οι κατηγορίες ενισχύθηκαν από τους πολιτικούς του αντιπάλους, οι οποίοι διαφωνούσαν με την άνοδό του στην εξουσία. Ωστόσο, είναι γνωστό ότι ο Παυσανίας θεώρησε πως δεν του αποδόθηκε αρκετή αναγνώριση για τη συμβολή του στη μάχη των Πλαταιών, όπως μαρτυρεί η εμπλοκή του στο θέμα του αναθηματικού μνημείου του Τρικάρηνου Όφεως (τρίποδας των Πλαταιών).