Το ιστορικό χωριό Γεράκι, γνωστό και ως «Μικρός Μυστράς», βρίσκεται 39 χιλιόμετρα νοτιοανατολικά της Σπάρτης, κτισμένο σε υψόμετρο 300 μέτρων. Στο παρελθόν είχε, περίπου, 2500 κατοίκους, πληθυσμός που έχει, πλέον, μειωθεί και σήμερα αριθμεί γύρω στους 1400 κατοίκους. Το Γεράκι είναι ένα γραφικό κεφαλοχώρι όπου οι κάτοικοί του δεν ζουν μόνο στη σκιά του ιστορικού παρελθόντος, αλλά κάνουν και έντονη την παρουσία τους μέσα στη σύγχρονη πραγματικότητα.
Ο επισκέπτης, εδώ, μπορεί να περιπλανηθεί ανάμεσα στα σπίτια με τον ρυθμό της λαϊκής αρχιτεκτονικής, στα πλακόστρωτα σοκάκια, τα παραδοσιακά καφενεία και την όμορφη πλατεία του χωριού. Η υφαντική τέχνη έχει μεγάλη παράδοση στο Γεράκι και οι γυναίκες ασχολούνται, ακόμη και σήμερα, με την οικιακή υφαντουργία. Τα δε «Γερακίτικα κιλίμια» φημίζονται σε ολόκληρη την Λακωνία, ενώ έχουν βραβευθεί σε εκθέσεις της Βιέννης, το 1873, και του Ζαππείου, το 1890. Στο σημείο αυτό να ανοίξουμε μία παρένθεση και να πούμε πως το κιλίμι είναι ένας χειροποίητος τάπητας από πρόβειο, συνήθως, μαλλί και βαμβάκι-αναπόσπαστο κομμάτι της λαϊκής τέχνης. Για την ύφανσή του χρησιμοποιείται ο όρθιος αργαλειός, αλλά και ο οριζόντιος με πατήθρες. Αξίζει να σημειώσουμε ότι το παλαιότερο σωζόμενο υφαντό του Γερακίου χρονολογείται στα μέσα του 17ου αιώνα, ενώ τα γερακίτικα χαλιά αναφέρονται σε προικοσύμφωνα διαφόρων περιοχών της Πελοποννήσου, ήδη από τον 18ο αιώνα. Στην κεντρική πλατεία του χωριού, στον Γυναικείο Αγροτουριστικό Συνεταιρισμό Οικοτεχνίας-Χειροτεχνίας Γερακίου, με το όνομα «Η Εργάνη», ο επισκέπτης μπορεί να δει εκθέματα που ξεπερνούν σε ηλικία τα εκατό χρόνια.
Υπάρχουν τρεις εκδοχές για την προέλευση του ονόματος του Γερακίου. Η πρώτη, σύμφωνα με την λαϊκή παράδοση, ταυτίζεται με το πουλί γεράκι που πετά ψηλά στον ουρανό και εποπτεύει την περιοχή. Η δεύτερη, είναι παράφραση από την αρχαία του επωνυμία Γερόνθραι, ενώ η τρίτη εκδοχή βασίζεται σε μελέτες που συσχετίζουν την πόλη της Ιεριχούς με την περιοχή. Έτσι, ως παράφραση έχουμε: Ιεριχώς-Ιεράκιον-Γεράκι.
Το Γεράκι έχει συνεχή ιστορικό βίο από την Προϊστορική εποχή και κατέχει την θέση του ομώνυμου Μεσαιωνικού οικισμού, αλλά και των Γερονθρών, ο αρχαιολογικός χώρος του οποίου βρίσκεται σε λόφο πάνω από το χωριό. Οι Γερόνθραι ήταν πόλη των Αχαιών στη Λακωνία που κατακτήθηκε και αποικίστηκε από τον Σπαρτιάτη βασιλιά Τήλεκλο. Κατά τις ανασκαφές που πραγματοποιήθηκαν το 1905, από την Βρετανική Αρχαιολογική Σχολή Αθηνών, στην αρχαία ακρόπολη του χωριού, (την τοποθεσία που σήμερα ονομάζουν «Δοντάκια»), ανακαλύφθηκαν αντικείμενα της Νεολιθικής εποχής. Τα ευρήματα αυτά αποδεικνύουν ότι ο τόπος είχε κατοικηθεί από ανθρώπους σχεδόν πριν από 6000 χρόνια. Στις ίδιες ανασκαφές βρέθηκαν και αντικείμενα από την εποχή του Χαλκού. Κατά την Μυκηναϊκή περίοδο, (1800 π.Χ.), στην τοποθεσία δημιουργήθηκε αστικός συνοικισμός, ο οποίος, πιθανώς, έκτοτε να ονομάζεται Γερόνθραι. Κατά τις ανασκαφές βρέθηκαν πολλά αντικείμενα, στην πλειοψηφία τους Μυκηναϊκά αγγεία. Εκείνα τα χρόνια, η ακρόπολη είχε οχυρωθεί με κυκλώπειο τείχος, από το οποίο, σήμερα, σώζονται πολλά λείψανα. Κατά τους μεταγενέστερους Κλασικούς χρόνους, η πόλη άκμασε και εξελίχθηκε σε σημαντικό πολιτικό και εμπορικό κέντρο. Αυτό συμπεραίνεται από ευρήματα όπως είναι γλυπτά, επιγραφές, αρχιτεκτονικά μέλη κ.α. Από τα γλυπτά, το πλέον γνωστό είναι αυτό του «Θλιμμένου Εφήβου». Αξίζει να σημειωθεί πως τα αρχαία αυτά αντικείμενα συγκέντρωσε ο Γεώργιος Α. Παπανικολάου, ο οποίος διετέλεσε επί σειρά ετών δήμαρχος Γερονθρών. Όπως αναφέρει ο περιηγητής Παυσανίας, στις αρχαίες Γερόνθρες υπήρχαν δύο ναοί, ο ένας αφιερωμένος στον θεό Απόλλωνα και ο άλλος στον θεό Άρη. Πιο συγκεκριμένα, ο ναός του Απόλλωνα βρισκόταν στην ακρόπολη και υπήρχε σε αυτόν χρυσελεφάντινο άγαλμα του θεού. Ο ναός του Άρη βρισκόταν κοντά στις πηγές, στη θέση Μητρόπολη, όπου σώζονται, ακόμη και σήμερα, τα λείψανα Παλαιοχριστιανικής εκκλησίας, η οποία κτίστηκε στο σημείο του αρχαίου ναού. Γύρω από τον ναό υπήρχε άλσος όπου κάθε χρόνο ετελείτο εορτή, στην οποία απαγορευόταν στις γυναίκες να εισέλθουν. Κατά τους Ρωμαϊκούς χρόνους, η πόλη ανήκε στο Κοινό των Ελευθερολακώνων. Από την εποχή σώζονται επιγραφές, προξενικά ψηφίσματα και λείψανα υδραγωγείου και βαλανείου, (δημόσια λουτρά). Κατά τον 3ο και 4ο μ.Χ. αιώνα, η πόλη ήταν σπουδαίο εμπορικό κέντρο, όπως συμπεραίνεται από τα σωζόμενα αποσπάσματα του διατάγματος του αυτοκράτορα Διοκλητιανού του έτους 301 μ.Χ. Οι μαρμάρινες κολώνες, όπου αναγράφονται τα αποσπάσματα αυτά, χρησιμοποιήθηκαν κατά την κατασκευή ως παραστάδες και ως επίθημα της κύριας εισόδου του ναού του Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου που βρίσκεται στη θέση Κάτω Βρύση.
Η πόλη των Γερονθρών εξακολούθησε να ακμάζει και κατά τους Βυζαντινούς χρόνους, όπου και οχυρώθηκε περαιτέρω η ακρόπολη με νέα τείχη, τμήματα των οποίων σώζονται μέχρι και σήμερα. Μετά την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως από τους Λατίνους σταυροφόρους, το 1204, οι Φράγκοι έγιναν κύριοι του Γερακίου όπου ανέλαβε επικεφαλής ο Γάλλος Βαρόνος Γκυ ντε Νιβελέ, (Guy de Nivelet), ο οποίος το 1209 έκτισε το Κάστρο. Το Μεσαιωνικό κάστρο του Γερακίου δεσπόζει στον γειτονικό λόφο με το όνομα «Παλαιόκαστρο», μόλις 2 χιλιόμετρα ανατολικά του χωριού. Στην βόρεια κορυφή σώζεται το κάστρο και κάτω από αυτό τα κτίσματα του βασικού Μεσαιωνικού οικισμού. Τα τείχη του κάστρου είναι ερειπωμένα, ενώ διατηρούνται, μονάχα, κάποια οχυρωματικά έργα και οι πυργίσκοι στην πλευρά της κορυφογραμμής του λόφου. Στο Κάστρο σώζονται, περίπου, τριάντα ναοί, από τους οποίους οι δέκα βρίσκονται μέσα στον Μεσαιωνικό οικισμό. Οι πλέον αξιόλογοι προέρχονται από τον 12ο αιώνα. Οι Βυζαντινοί κράτησαν το Γεράκι διακόσια χρόνια. Το 1460, όμως, ο Μυστράς μαζί με την υπόλοιπη Λακωνία, (και το Γεράκι), εκτός από την Μονεμβασιά, περιήλθαν στα χέρια των Τούρκων, των οποίων ηγήθηκε ο ίδιος ο Μωάμεθ ο Κατακτητής. Τρία χρόνια αργότερα, το 1463, το Κάστρο του Γερακίου καταλήφθηκε από τους Βενετούς, αλλά έμεινε υπό την κυριαρχία τους μόνο πέντε χρόνια και το 1468 πέρασε και πάλι στα χέρια των Τούρκων. Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, κτίστηκαν μέσα στο Κάστρο και στη γύρω περιοχή και άλλοι ναοί. Το Κάστρο εγκαταλείφθηκε σχετικά νωρίς, περίπου τον 15ο ή 16ο αιώνα, οπότε το Γεράκι μεταφέρθηκε στη θέση του σημερινού οικισμού και αποτέλεσε κεφαλοχώρι της Ενετοκρατούμενης και Τουρκοκρατούμενης Πελοποννήσου.
Στα εξαίρετα μνημεία του Γερακίου συγκαταλέγονται οι εκκλησίες της Κοίμησης της Θεοτόκου, (η οποία είναι και ο καθεδρικός ναός του χωριού), του Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου, (με τοιχογραφίες του 13ου-15ου αιώνα), της Ευαγγελιστρίας, του Αγίου Σώζοντος και του Αγίου Νικολάου. Ο Άγιος Νικόλαος είναι κτίσμα της εποχής των Παλαιολόγων. Χαρακτηριστική είναι η τοιχογραφία της Οσίας Μαρίας της Αιγυπτίας. Ο Φώτης Κόντογλου, λέει, πως η συγκεκριμένη τοιχογραφία είναι ζωγραφισμένη κατά την τεχνοτροπία της Μονής Παντάνασσας του Μυστρά. Είναι η μοναδική τοιχογραφία που είναι δουλεμένη με αυτή την τεχνοτροπία. Οι υπόλοιπες τοιχογραφίες του Γερακίου είναι ασκιτικές, με ανατολικό χαρακτήρα. Ακολουθώντας το μονοπάτι προς την κορυφή του Κάστρου, ο επισκέπτης συναντά κατά σειρά την Αγία Αικατερίνη, την Αγία Παρασκευή, (με έξοχη αρχιτεκτονική), τον Άγιο Δημήτριο, (ερειπωμένος ναός με λιγοστές τοιχογραφίες), την Ζοωδόχο Πηγή Ελεούσα και τον Άγιο Γεώργιο. Ο Άγιος Γεώργιος, μάλιστα, έχει ένα θαυμάσιο γλυπτό εικονοστάσι από πωρόλιθο με Γοτθική αψίδα. Πρόκειται για ένα μοναδικό στο είδος του λαϊκό καλλιτέχνημα που εκφράζει τις δυτικές επιδράσεις ενσωματωμένες μέσα σε Βυζαντινές εκκλησίες. Στην κορυφογραμμή, στη διαδρομή προς την θέση «Πέρα Εκκλησιές», βρίσκονται ο Προφήτης Ηλίας, τα Θεοφάνια και ο Ταξιάρχης, (με σπάνια τοιχογραφία της Αλώσεως της Ιεριχούς). Γύρω στο 1700, ιδρύθηκε η Ιερά Μονή του Τιμίου Προδρόμου, νοτιοανατολικά του χωριού προς το Αλεποχώρι. Στη Μονή αυτή, καθώς και στη Μονή του Προφήτη Ηλία, (στη θέση Δάφνη), υπήρχαν πολλοί μοναχοί μέχρι το 1833, οπότε και έπαυσαν να λειτουργούν. Από το Γεράκι καταγόταν και ο νεομάρτυρας Ιωάννης, ο οποίος μαρτύρησε στη Λάρισα το 1773 και του οποίου η μνήμη εορτάζεται στις 21 Οκτωβρίου.
Το 1880, οι Γερακίτες ήταν από τους πρώτους κατοίκους της Πελοποννήσου που άρχισαν να αποδημούν στις ΗΠΑ και στον Καναδά, όπου ίδρυσαν τις πρώτες Ελληνικές παροικίες. Έτσι, εάν βρεθείτε στο Γεράκι στα τέλη Ιουλίου, μην ξεχάσετε να πάτε στη διήμερη «Γιορτή του Γερακίτη Μετανάστη», όπου λαμβάνουν χώρα δρώμενα όπως συναυλίες, παραδοσιακοί χοροί και εκθέσεις φωτογραφίας.
