Οι Κροκεές, (Κροκέαι ή Λεβέτσοβα όπως ονομαζόταν παλιά), είναι μία μικρή κωμόπολη κτισμένη μεταξύ του Ταϋγέτου και του Πάρνωνα, στα νότια της Σπάρτης, 7 χιλιόμετρα από τον Λακωνικό κόλπο. Η κωμόπολη έχει, περίπου, 1400 μόνιμους κατοίκους.
Κατά την εποχή του Χαλκού κατοικούντουσαν από τους Αχαιούς/Πελασγούς, ενώ το 1100 π.Χ. κατελήφθησαν, (όπως και όλη η Λακωνία), από τους Δωριείς. Οι Κροκεές φημίζονταν για τον περίφημο Κροκεάτη λίθο, (από όπου προήλθε και το όνομα του οικισμού), μια ηφαιστειογενή, βαθυπράσινη πέτρα με χρυσοπράσινες κηλίδες που θυμίζει μωσαϊκό. Πρόκειται για ένα σπάνιο είδος πετρώματος που το συναντάμε μονάχα στην περιοχή «Ψηφί» των Κροκεών. Χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή πολυτελή αγγείων και την διακόσμηση λουτρών, όπως τα λουτρά της αρχαίας Κορίνθου. Λέγεται πως αργότερα χρησιμοποιήθηκε και για την διακόσμηση κτιρίων και εκκλησιών, όπως του ναού της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη και του Αγίου Παύλου στη Ρώμη. Ο Κροκεάτης λίθος διακοσμεί, επίσης, και τον τάφο των τριακοσίων Σπαρτιατών στις Θερμοπύλες.
Προστάτες των αρχαίων Κροκεών ήταν οι Διόσκουροι, Κάστορας και Πολυδεύκης, (γιοί του Δία). Σήμερα, ο επισκέπτης μπορεί να δει προτομή των Διόσκουρων να διακοσμεί την βρύση στην κεντρική πλατεία της κωμόπολης. Η προτομή είναι σκαλισμένη σε μαρμάρινη πλάκα, η οποία ανακαλύφθηκε σε σύγχρονες ανασκαφές. Στην βάση του ανάγλυφου σώζεται μία Λατινική επιγραφή, η οποία εξηγεί ποιος έφτιαξε το έργο και για ποιο λόγο και χρονολογείται από το 81-96 μ.Χ.
Οι αρχαίες Κροκεές άκμασαν, περίπου, το 1500 π.Χ. Σημαντικά στοιχεία για την ιστορική παρουσία της αρχαίας πόλης έφεραν στο φως οι ανασκαφές που πραγματοποιήθηκαν το 1956, στον Καρνά. Κατά την ανασκαφή βρέθηκαν στις πλαγιές του λόφου αρκετοί Μυκηναϊκοί τάφοι, καθώς και ένας κτιστός ορθογώνιος. Στο εσωτερικό του ενός τάφου βρέθηκε και ένα πολύ σημαντικό και ιδιόμορφο αγγείο, το οποίο σήμερα φυλάσσεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Σπάρτης. Γύρω στο 170 μ.Χ. επισκέφθηκε τις Κροκεές ο περιηγητής Παυσανίας, ο οποίος αναφέρει πως στην είσοδο των Κροκεών υπήρχε άγαλμα του Δία από Κροκεάτη λίθο, καθώς και ένα χάλκινο άγαλμα στο λατομείο.
Στις Κροκεές ο επισκέπτης μπορεί να δει διάφορα μνημεία και αξιοθέατα. Η εκκλησία του Αγίου Νικολάου δεσπόζει με το υψηλό καμπαναριό της και το αιωνόβιο κυπαρίσσι στο πλάι. Πρόκειται για τρίκλιτη βασιλική μετά τρούλου. Ο Ναός του Αγίου Δημητρίου βρίσκεται στην συνοικία «Κουβαρακιάνικα». Πρόκειται για μονόκλιτο σταυρεπίστεγο ναϊσκο της Βυζαντινής περιόδου και κτίστηκε το 1286. Το καμπαναριό, στην δυτική πλευρά του ναού, ξανακτίστηκε κατά την δεκαετία του 1960. Κατά το παρελθόν ήταν κατάγραφος, ενώ, σήμερα, λίγες μονάχα τοιχογραφίες, (αναγόμενες σε δύο εποχές), σώζονται σε καλή κατάσταση. Αξιόλογη είναι και η «Κουμπαρίτσα», η πολυτραγουδισμένη βρύση και καταφύγιο των ερωτευμένων, η οποία, πιθανότατα, χρονολογείται κατά την Βυζαντινή περίοδο.
Ο επισκέπτης, μπορεί, επίσης, να δει δύο μνημεία ιστορικού ενδιαφέροντος. Το πρώτο είναι το Ηρώο των Πεσόντων στους Βαλκανικούς πολέμους, (1912-1913). Μάλιστα, το άγαλμα είναι έργο του διάσημου γλύπτη Μιχάλη Τόμπρου. Στο σημείο Μονοδέντρι βρίσκεται το Ηρώο των εκτελεσθέντων από τους Γερμανούς στην Κοκκινόλουτσα. Η καλλιτεχνική σύνθεση και επιμέλεια έγινε από τον Κροκεάτη ζωγράφο Μιχάλη Αγρανιώτη.
Οι Κροκεές έχουν αναδείξει σπουδαίες προσωπικότητες, (επιστήμονες, καλλιτέχνες), καθώς και τον παγκοσμίως γνωστό ποιητή και ακαδημαϊκό Νικηφόρο Βρεττάκο.
Το Καρναβάλι Κροκεών, που ξεκίνησε, το 1962, είναι από τα πλέον φημισμένα της Πελοποννήσου, γνωστό σε Πανελλήνια κλίμακα. Τέλος, αν βρεθείτε στην κωμόπολη μην ξεχάσετε να δοκιμάσετε το ελαιόλαδο «Κροκεές Λακωνίας», το οποίο φημίζεται για την υψηλή του ποιότητα και είναι ένα από τα προστατευόμενα προϊόντα της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
