Κροκεάτης λίθος

Ο Κροκεάτης λίθος (“lapis lacedaemonius”) είναι ένα σπάνιο είδος ηφαιστειογενούς μη συμπαγούς πετρώματος που μοιάζει με ψηφιδωτό και χαρακτηρίζεται ως σκουροπράσινος πορφυρίτης (“antico verde”) διάστικτος από ανοιχτόχρωμους ορθογώνιους κρυστάλλους. Πρόκειται για τα λεγόμενα «ψηφιά» (κατά τους αρχαίους «κρόκες»), δηλαδή τα μικρά θαλασσινά χαλίκια, από τα οποία προέρχονται τα ονόματα «Κροκεάτης» και «Κροκεαί»-το νεότερο τοπωνύμιο της περιοχής όπου βρίσκεται το πέτρωμα. Μάλιστα, κοιτάσματα Κροκεάτη λίθου υπάρχουν μονάχα στην περιοχή των Κροκεών, από το σημερινό χωριό (στα νότια της Σπάρτης) μέχρι τη Στεφανία και ιδίως στη θέση «Ψηφί» (Ψηφιδόπετρα), όπου βρίσκεται και το αρχαίο λατομείο. Πρόκειται για το μοναδικό λατομείο του συγκεκριμένου πετρώματος που έχει εντοπιστεί μέχρι σήμερα, γνωστό σε ολόκληρη την Μεσόγειο χάρη στην άριστη ποιότητα του παραγόμενου υλικού.

Το γεωλογικό όνομα που αποδίδει στον Κροκεάτη λίθο το Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών του Δημοκριτείου Πανεπιστήμιου Θράκης είναι «ανδεσίτης». Το ηφαιστειακό πέτρωμα δεν βρίσκεται σε συνεχείς ενστρώσεις (στρώματα) μέσα στη γη και για τον λόγο αυτό εξορύσσεται σε μικρά κομμάτια. Η ομορφιά του λίθου βρίσκεται στο εσωτερικό του. Η εξωτερική επιφάνεια του πετρώματος είναι κατά το πλείστο οξειδωμένη, ενώ η κοπή και η κατεργασία του είναι εξαιρετικά δύσκολη (λόγω της σκληρότητάς του).

Η εκμετάλλευση του λατομείου  έχει την αφετηρία του στην Προϊστορική περίοδο όπου το πέτρωμα χρησιμοποιήθηκε κυρίως για τη δημιουργία αγγείων και δακτυλιόλιθων με παραστάσεις κυρίως ζώων. Στο σημείο αυτό αξίζει να αναφέρουμε την περιγραφή του περιηγητή Παυσανία για το αρχαίο λατομείο, ο οποίος επισκέφθηκε τις Κροκεές περίπου το 170 μ.Χ. και αναφέρει πως υπήρχε χάλκινο άγαλμα στο λατομείο, καθώς και άγαλμα του Δία από Κροκεάτη λίθο, στην είσοδο των Κροκεών: «Κατεβαίνοντας προς την θάλασσα για το Γύθειο βρίσκεται η κώμη των Λακεδαιμονίων, Κροκεές, στης οποίας το λατομείο δεν υπάρχει συνεχές πέτρωμα, αλλά εξορύσσονται λίθοι που μοιάζουν με ποταμίσιες πέτρες. Είναι δυσκολοδούλευτες, αλλά εάν δουλευτούν μπορούν να κοσμήσουν ιερά θεών και να δώσουν ιδιαίτερη ομορφιά σε λουτρά και κρήνες». (Παυσανίας, «Λακωνικά», 3,21,4)

Η χρήση του Κροκεάτη λίθου ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη στο Μινωικό και Μυκηναϊκό κόσμο, όπου χρησιμοποιήθηκε κυρίως για την κατασκευή αγγείων, σφραγιδόλιθων (με παραστάσεις ταύρων, λεόντων, φυτών κ.α.) όπως αποδεικνύουν τα αρχαιολογικά ευρήματα από την Κρήτη ( Κνωσός, Ζάκρος, Γούρνες κ.α.) και την Πελοπόννησο (Μυκήνες, Βαφειό, Δενδρά) και τα νησιά του Αιγαίου (Ρόδος). Η κατεργασία του πετρώματος δεν γινόταν επί τόπου στο λατομείο, αλλά σε εργαστήρια των μεγάλων κέντρων της εποχής, όπως μαρτυρούν τα ακατέργαστα ή ημικατεργασμένα τμήματα Κροκεάτη λίθου που έχουν βρεθεί στην Κνωσό και τις Μυκήνες. Στην περίπτωση δημιουργίας αγγείων, οι εξειδικευμένοι εργάτες έτριβαν με υπομονή και επιμονή για πολλές ώρες ένα σκληρό ξύλο (άξονα) με άμμο πάνω στον Κροκεάτη λίθο, εωσότου να σχηματιστεί το επιθυμητό κοίλο. Επίσης, από Κροκεάτη λίθο έφτιαχναν και σφοντύλια (κυλιμδρικά εργαλεία) για ύφανση, τα οποία έχουν βρεθεί στην Απιδιά Λακωνίας και στις θέσεις «Λέκκας» και «Άγιος Στέφανος» Στεφανιάς. Οι πληροφορίες για την χρήση του ηφαιστειογενούς πετρώματος  δεν μας δίνονται  μόνο μέσω των αρχαιολογικών ευρημάτων, αλλά και μέσα από τα κείμενα των Ρωμαίων και Βυζαντινών ποιητών και συγγραφέων (Στάτιος, Πλίνιος, Παυσανίας, Ιωάννης ο Χρυσόστομος, Παύλος ο Σιλεντιάριος κ.α.).

Κατά την Ρωμαϊκή περίοδο, η χρήση του Κροκεάτη λίθου στην αρχιτεκτονική  εξαπλώθηκε σε ολόκληρη την αυτοκρατορία. Αφετηρία για την επαναλειτουργία των λατομείων αποτέλεσαν τα μεγάλα οικοδομικά προγράμματα του Οκταβιανού Αύγουστου, στη Ρώμη. Οι Ρωμαίοι εξόρυξαν και πήραν μεγάλες ποσότητες του λίθου “lapis lacedaemonius”, όπως τον αποκαλούσαν («Λίθος των Λακεδαιμονίων») και τον χρησιμοποίησαν κυρίως ως διακοσμητικό οικοδομικό υλικό σε προσόψεις, δάπεδα και λουτρά πολυτελών κτιρίων. Παράλληλα, εκείνη την περίοδο κατασκευάστηκαν από τον Σπαρτιάτη Ευρυκλή και τα περίφημα λουτρά της Κορίνθου, τα οποία λέγεται ότι ήταν μεγαλοπρεπέστερα και από τα λουτρά που έκτισε ο αυτοκράτορας Ανδριανός στην ίδια πόλη.

Κατά την Βυζαντινή περίοδο, ο Κροκεάτης λίθος χρησιμοποιήθηκε για την διακόσμηση κτιρίων και εκκλησιών, όπως είναι το δάπεδο του ναού της Αγίας Σοφίας, στην Κωνσταντινούπολη. Το 1260, ο βασιλιάς της Αγγλίας Χένρι ο 3^ος (Henry III) χρησιμοποίησε τον Κροκεάτη λίθο  για την διακόσμηση του δαπέδου του καθεδρικού ναού της Αγγλικανικής εκκλησίας, Westminster Abbey. Επίσης, χρησιμοποιήθηκε και κατά την προ-Οθωμανική περίοδο για την διακόσμηση Μουσουλμανικών κτιρίων στο Κάιρο της Αιγύπτου.

Σήμερα,  με λίγη παρατηρητικότητα ο επισκέπτης στη Ρώμη μπορεί εύκολα να διακρίνει τον Κροκεάτη λίθο σε καλλιτεχνικούς διακοσμητικούς πίνακες (“Opus Sectile”) στο Αρχαιολογικό Μουσείο “Palazzo Massimo”, στις βασιλικές του Αγίου Πέτρου, της Παναγίας Maggiore (Δάπεδο Cosmati, Cosmatesque) καθώς και σε άλλα αρχαία πολυτελή κτίρια. Κροκεάτης λίθος υπάρχει, επίσης  σε μεγάλες ποσότητες στην πόλη Trevignano Romano (κοντά στη Ρώμη), στα χαλάσματα της αρχαίας Πομπηίας, στην Ηρακλεία (Herculaneum) καθώς και στην εκκλησία  του Αγίου Μάρκου, στην Βενετία.

Σε τοπικό επίπεδο, ο Κροκεάτης λίθος χρησιμοποιήθηκε στην κατασκευή των ψηφιδωτών δαπέδων διαφόρων ναών της Λακωνίας (Άγιος Γεώργιος Λυκοβουνού Δαφνίου, Άγιος Δημήτρης Μυστρά, καθολικό Μονής Ζερμπίτσας Ξηροκαμπίου κ.α.) καθώς και ως οικοδομικό υλικό στον Μεταβυζαντινό πύργο στη θέση «Πύργος Στρατηγάκου» Κροκεών, σε μικρή απόσταση από το αρχαίο λατομείο. Τέλος, ο Κροκεάτης λίθος έχει χρησιμοποιηθεί και στο διάκοσμο του ταφικού μνημείου των τριακοσίων Σπαρτιατών στις Θερμοπύλες.

Ολοκληρώνοντας, να αναφέρουμε πως στη Λακωνία εκτός από τον ξεχωριστό Κροκεάτη λίθο υπάρχουν και άλλα ορυκτά, η εξόρυξη και το εμπόριο των οποίων αποτέλεσε σημαντικό οικονομικό πόρο από την αρχαιότητα. Αυτά είναι το κόκκινο μάρμαρο της Μάνης, γνωστό ως “rosso antico”, καθώς και το μάρμαρο του Ταινάρου.

Πηγές:

• Γιάννης Πίκουλας (Καθηγητής Λυκείου Κροκεών): «Ο Κροκεάτης λίθος», Κροκεάτικη εφημερίδα «Οι Διόσκουροι», 1987.
• «Εφορεία Αρχαιοτήτων Λακωνίας»
• evrotas.gov.gr
• oryktosploutos.net
• kaliterilamia.gr