Παναγιώτης Ζωγράφος – Ζωγράφος, Αγωνιστής του 1821
Ο Παναγιώτης Ζωγράφος καταγόταν από το μικρό χωριό Βορδόνια της Λακωνίας (από τον συνοικισμό Όραχος). Ήταν ζωγράφος και αγωνιστής του 1821, θρύλος για την ελληνική τέχνη, χάρη στη συνεργασία του με τον Ιωάννη Μακρυγιάννη. Συγκεκριμένα, ο Παναγιώτης Ζωγράφος ήταν αυτοδίδακτος λαϊκός ζωγράφος και αγιογράφος της Μεταβυζαντινής λαϊκής παράδοσης. Ως αγωνιστής του 1821, είχε δει με τα μάτια του όλα αυτά που ο Ιωάννης Μακρυγιάννης του ανέθετε να περιγράψει.
Ο στρατηγός τον κάλεσε μαζί με τους δυο γιους του για να εικονογραφήσει τις στιγμές δόξας της Επανάστασης του 1821. Ο Μακρυγιάννης έμαθε γράμματα στα γεράματά του για να μπορέσει να γράψει τα απομνημονεύματά του. Πίστευε, όμως, ότι εκτός από τον γραπτό λόγο, χρειάζονταν και εικόνες, μιας και το μεγαλύτερο μέρος των Ελλήνων ήταν αγράμματοι. Αρχικά ανέθεσε την εικονογράφηση σε έναν Ευρωπαίο ζωγράφο, σύντομα όμως κατάλαβε ότι δεν χρειαζόταν καλλιτεχνικές αναπαραστάσεις, αλλά περιγραφικές εικόνες που θα εξιστορούσαν με ακρίβεια το θέμα. Έτσι, στράφηκε στον Παναγιώτη Ζωγράφο, ο οποίος φιλοτέχνησε συνολικά 25 πίνακες. Συγκεκριμένα, ο Μακρυγιάννης γράφει στα Απομνημονεύματά του: «Πήρα έναν ζωγράφο Φράγκο και τον πλέρωσα κι έφυγε. Αφού έδιωξα αυτόν τον ζωγράφο, έστειλα κι έφεραν από την Σπάρτη έναν αγωνιστή, Παναγιώτη Ζωγράφο τον έλεγαν».
Η τεράστια προσπάθεια της απεικόνισης ξεκίνησε το 1836 και ολοκληρώθηκε το 1839. Όλοι οι πίνακες έγιναν καθ’υπόδειξη του Μακρυγιάνη. Οι δυο τους άρχισαν να επισκέπτονται τους τόπους των αγώνων και ο Μακρυγιάννης εξηγούσε στον Ζωγράφο την τοποκραφία των μαχών: «Έπαιρνα τον ζωγράφο και βγαίναμεν εις τους λόφους και το’λεγα: Έτζι είναι εκείνη η θέση, έτζι εκείνη. Αυτός ο πόλεμος έτζι έγινε, αρχηγός ήταν των Ελλήνων εκείνος, των Τούρκων εκείνος». Είκοσι ένας από τους πίνακες απεικονίζουν μάχες (12 εκ των οποίων τοποθετούνται στην Στερεά Ελλάδα) ενώ οι υπόλοιποι τέσσερις είναι συμβολικοί. Από τους τέσσερις σώζονται οι τρεις, καθώς ο τέταρτος καταστράφηκε από τον ίδιο τον ζωγράφο. Ο Μακρυγιάννης περιγράφει τον συγκεκριμένο πίνακα ως ακολούθως: «...η Ελλάς ξαπλωμένη και ξεπλέκει τα μαλλιά της κι ο Αρμασπέρης της βγάνει με το χέρι του ματωμένη την καρδιά της». Στο σημείο αυτό να σημειώσουμε πως αναφέρεται στον προϊστάμενο της αντιβασιλείας και αργότερα πρωθυπουργό του Όθωνα, τον οποίο και φοβήθηκε ο ζωγράφος και για αυτό κατέστρεψε τον πίνακα.
Από τους συμβολικούς πίνακες ξεχωρίζει αυτός με τον τίτλο, «Πτώσις της Κωνσταντινουπόλεως», όπου ο Μακρυγιάννης βάζει τον αγώνα της απελευθέρωσης να ξεκινάει από την 29η Μαϊου του 1453, Για τον λόγο αυτό, στην δεξιά πλευρά απεικονίζεται ο Σουλτάνος με τους υπασπιστές του (ενσάρκωση της τυραννίας), ενώ στην αριστερή πλευρά εμφανίζεται ο Ρήγας Φεραίος να σπέρνει τον σπόρο της Ελευθερίας. Δίπλα του στέκονται κλέφτες, καθώς και μία γυναίκα, η Ελλάδα.
Όταν, το 1839, ολοκληρώθηκαν οι πίνακες ο Μακρυγιάννης τους παρουσίασε στο σπίτι του. Συνολικά ο Παναγιώτης Ζωγράφος έφτιαξε πέντε σειρές. Μία σειρά χάρισε στον βασιλιά Όθωνα, μία σειρά στον Τσάρο της Ρωσίας, μία στη βασίλισσα της Αγγλίας, μία στο βασιλιά της Γαλλίας και μία κράτησε ο ίδιος (την μοναδική που είχε γίνει σε ξύλο). Την σειρά που έγινε σε ξύλο την υπογράφει ο Παναγιώτης Ζωγράφος, ενώ στις άλλες βοήθησε και ο γιος του Δημήτρης. Σήμερα, από τις πέντε σειρές σώζονται μονάχα δύο και μία σειρά κομματιασμένη (αυτή από ξύλο). Η μία από αυτές βρίσκεται στην Αγγλία (στην βιβλιοθήκη του Πύργου του Ουίνσδορ) ενώ η άλλη βρέθηκε στη Ρώμη (αυτή που είχε προσφέρει στον Όθωνα) από όπου σε καλλιτεχνικό πλειστηριασμό την αγόρασε, το 1909, ο Ιωάννης Γεννάδειος. Το 1926, ανέθεσε στον Frederic Boissona να βγάλει μια σειρά από λιθογραφίες και να δημιουργήσει ένα λεύκωμα 140 αντιγράφων.
Ο χαρτογραφικός συμβολισμός που πηγάζει από τη λαϊκή ζωγραφική του Παναγιώτη Ζωγράφου είναι άμεσος και δραστικός. Τα δραματικά γεγονότα, οι χαρακτήρες και τα στιγμιότυπα του Αγώνα του 1821 (ενσωματωμένα στον γεωγραφικό τους χώρο) δημιουργούν μία σύνθεση χαρτογραφικού χαρακτήρα, όπως αυτή έχει προκύψει από την επιτόπια παρατήρηση του Μακρυγιάννη. Σύμφωνα με τον Μ. Στεφανίδη, το έργο του Παναγιώτη Ζωγράφου θεωρείται, «αντίλογος στην ακαδημαϊκή παράδοση της Σχολής του Μονάχου και προδρομικό του Θεόφιλου». Τέλος, ο ζωγράφος Γιάννης Τσαρούχης έκανε λόγο για «αθώα, σοφή ζωγραφική», ενώ η Διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης, Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα, γράφει πως «...ο Παναγιώτης Ζωγράφος ήταν ιδανικά προικισμένος για να αισθητοποιήσει τα οράματα του Στρατηγού».