Αρχαίο Θέατρο Σπάρτης
Το αρχαίο θέατρο της Σπάρτης βρίσκεται στη νοτιοδυτική πλαγιά της ακρόπολης της ομώνυμης αρχαίας πόλης. Η ύπαρξη του θεάτρου ανάγεται ήδη από τον 5ο αιώνα π.Χ. και μαρτυρείται στους αρχαίους συγγραφείς, (Ηροδότου «Ιστορία», Βιβλίο 6). Από τα έως τώρα αρχαιολογικά κατάλοιπα δεν έχει επιβεβαιωθεί πως το θέατρο της Κλασικής περιόδου βρισκόταν στην ίδια θέση με αυτό που αντικρίζει ο επισκέπτης σήμερα.
Η κατασκευή του θεάτρου χρονολογείται στη μετάβαση από την Ύστερη Ελληνιστική εποχή στην Πρώιμη Ρωμαϊκή, γύρω στο 30-20 π.Χ. Στο τέλος του 1ου αιώνα μ.Χ. το θέατρο απέκτησε σταθερή διώροφη, μνημειώδη μαρμάρινη Ρωμαϊκή σκηνή Κορινθιακού ρυθμού, δώρο του αυτοκράτορα Βεσπασιανού. Στην τελική του μορφή το θέατρο χρησιμοποιούταν μέχρι τον 4ο αιώνα μ.Χ. Μετά από μακρά περίοδο εγκατάλειψης, στον χώρο αναπτύχθηκε Βυζαντινός οικισμός, ο οποίος χρονολογείται από τον 10ο -14ο αιώνα μ.Χ. Το θέατρο έχει ανασκαφεί συστηματικά από την Βρετανική Αρχαιολογική Σχολή, ενώ περιορισμένες ανασκαφικές εργασίες έχει πραγματοποιήσει και η Αρχαιολογική Υπηρεσία κατά τις δεκαετίες του 1960 και 1970. Ακόμη και σήμερα το θέατρο δεν έχει ανασκαφεί πλήρως.
Το αρχαίο θέατρο της Σπάρτης είναι ένα από τα μεγαλύτερα της Ελλάδος, με το πλάτος του να φτάνει τα 140 μέτρα. Δεν ξεχωρίζει μόνο για το μέγεθός του, αλλά και για την ποιότητα και την πολυτέλεια της κατασκευής του. Ήτανε κατασκευασμένο από τοπικό λευκό μάρμαρο. Η χρήση μαρμάρου για ένα θέατρο αυτής της κλίμακας αποτελεί καινοτομία, όχι μόνο για την Σπάρτη, αλλά και για όλα τα Πελοποννησιακά θέατρα. Ο Παυσανίας, όταν το επισκέφθηκε το 160 μ.Χ. εντυπωσιάστηκε και το χαρακτήρισε «θέατρο άξιο θέασης», (Ελλάδος Περιήγησις, ΙΙΙ, 14.1). Ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του θεάτρου είναι η σκηνή η οποία δεν ήταν μόνιμη, αλλά κινητή. Ήταν ξύλινη και μεταφερόταν σε τροχούς, ενώ φυλασσόταν σε ένα κτίριο, τη «σκηνοθήκη». Το κοίλον ήταν ευρύχωρο με χωριτικότητα 17,000 θεατών, (όπως και το θέατρο της Επιδαύρου).
Διέθετε εννέα κερκίδες με 32 σειρές λίθινων ειδωλίων στο κάτω κοίλο και δεκαέξι κερκίδες με 17 σειρές ειδωλίων στο άνω. Οι σκάλες που χώριζαν τις κερκίδες ήταν 10 στο κάτω και 17 στο άνω μέρος, ενώ η ορχήστρα ήταν πεταλόσχημη.
Αναφέρεται πως στο θέατρο διεξάγονταν, εκτός των άλλων, οι χοροί των Γυμνοπαιδιών, δηλαδή χοροί γυμνών νέων σε ανάμνηση, ίσως, των Λακεδαιμονίων νεκρών της μάχης των Θερμοπυλών, (480 π.Χ.). Επίσης, γινόταν το αγώνισμα της σφαίρας, το οποίο ήταν ομαδικό, και σε αυτό έπαιρναν μέρος νέοι που άφηναν την εφηβική ηλικία και έμπαιναν στην ανδρική.