Βασιλική του «Οσίου Νίκωνος»
Η φερόμενη βασιλική του «Οσίου Νίκωνος» είναι το σημαντικότερο μνημείο της μεσαιωνικής Λακεδαιμονίας και βρίσκεται σε δεσπόζουσα θέση στην Ακρόπολη της αρχαίας Σπάρτης, σε απόσταση λίγων μέτρων από το αρχαίο θέατρο. Πρόκειται για τρίκλιτη βασιλική με τριμερές ιερό που απολήγει σε τρεις τρίπλευρες, εξωτερικά, αψίδες στα ανατολικά και με νάρθηκα στα δυτικά. Μεταγενέστερες προσθήκες αποτελούν το βόρειο διαμέρισμα και τα κλιμακοστάσια (προσαρτημένα στη νότια και δυτική πλευρά της). Για την ανοικοδόμηση του μνημείου δεν υπάρχουν ακόμα ασφαλή συμπεράσματα και η χρονολόγησή του κυμαίνεται από το β’ μισό του 6ου αιώνα έως και τον 7ο αιώνα.
Αρχικά, η βασιλική είχε ταυτιστεί με το ναό του Σωτήρα, που σύμφωνα με τα κείμενα του «Βίου» και της «Διαθήκης» του Οσίου Νίκωνος έκτισε ο ίδιος ο Όσιος στα τέλη του 10ου αιώνα. Σήμερα, θεωρείται ότι ήταν ο καθεδρικός ναός της Λακεδαιμονίας, από τα πλέον σημαντικά διοικητικά και εκκλησιαστικά κέντρα της Πελοποννήσου, με έντονη εμπορική δραστηριότητα.
Πρώτος ανέσκαψε και αποκάλυψε τη βασιλική, το 1925 και 1926, ο G. Cuttle, κατά την διάρκεια του δεύτερου προγράμματος έρευνας της Σπάρτης από την Αγγλική Αρχαιολογική Σχολή. Το 1929, 1931 και 1934, η ανασκαφική έρευνα συνεχίστηκε από τον βυζαντινολόγο, Αδαμάντιο Αδαμαντίου, ενώ το 1939 ακολούθησε μία ακόμη ανασκαφική περίοδος από τον αρχαιολόγο και βυζαντινολόγο, Γεώργιο Σωτηρίου, κατά την οποία αποκαλύφθηκε ολόκληρο το κτιριακό συγκρότημα, όπως σώζεται σήμερα.